Bir arazi parçasının ve üzerindeki yapay ve doğal tesislerin ölçülüp haritalarının yapılması için uygulanacak ölçü yöntemi ve kullanılacak aletler, bu arazinin büyüklüğüne ve işten istenen doğruluğa göre değişir. Küçük arazi parçalarının ölçümünde ve aplikasyonunda genellikle basit ölçme aletleri kullanılır.

6 adet ölçme aleti vardır. Bunlar:

• Jalon
• Jalon Sehpası
• Ölçü Fişi
• Çekül
• Çelik Şerit Metre (ÇŞM)
• Prizmalar

Jalon, 3-4 cm çapında 2 metre uzunluğunda ucu sivriltilmiş demir borudur. Rahatça görülebilmeleri için 50 cm aralıklarla kırmızı – beyaz renklere boyanır. Arazide beton blok, demir çivi veya demir boru ile belirli olan noktaların uzaktan görülebilmeleri için bu noktaların geçici olarak belirlenmesinde, doğruların aplikasyonunda, çelik şerit metre ile uzunluk ölçmelerinde, dik çıkma ve dik inme işlemlerinde kullanılır.

Yumuşak zeminlerde jalon toprağa saplanarak düşeylenebilir. Beton, asfalt, kaya gibi sert zeminlerde ise jalonun düşeylenmesi için jalon sehpaları kullanılır. Jalon sehpası, jalonun geçebileceği 3-4 cm çapında demir bir çember ile buna eklemlerle bağlı 70 – 80 cm uzunluğunda üç demir ayaktan oluşur. Jalonlar nokta üzerine çekül doğrultusunda (düşey) yerleştirilmelidir.

Ölçü fişleri, 4-6 mm çapında yuvarlak demirden yapılmış 25-30cm uzunluğundaki bir ucu halka şeklinde diğer ucu sivriltilmiş çubuklardır. Fişler genellikle noktaların zeminde geçici olarak işaretlenmesinde, uzunluk ölçmelerinde tam şerit boylarının sayılmasında, çekülle işaretlenen izdüşüm noktalarının belirlenmesinde kullanılır. Ölçü fişleri 10’lu demetler halinde taşınırlar.

Çekül, çelik şerit metre ile uzunluk ölçmelerinde şerit metrenin uç noktalarının düşey izdüşümlerinin belirlenmesinde, jalonların düşeylenmesinde kullanılan bir ipin ucuna bağlanmış ucu sivri madeni bir ağırlıktır. Bir koni ile bir küre kapağının veya bir silindir ile bir kesik koninin taban tabana birleştirilmesiyle oluşturulmuştur.

Çelik şerit metre, uzunluk ölçme araçlarından biridir. Uzunlukları, 10, 20, 30 ve 50m, genişlikleri 10-14 mm ve kalınlığı 0.2- 0.3 mm olan üzeri İlk 10cm’lik kısmı mm, kalan kısmı ise cm bölümlü şeritlerdir. Çelik şerit metrelerin kutu içinde muhafazalı olanlarının yanında kabzalı olanları da mevcuttur.

Çelik şerit metrelerin uzun süre kullanılabilmesi için, her ölçme işleminden sonra, şerit kuru bir bezle temizlendikten sonra asitsiz bir yağla yağlanmalı ve kırılmaması için üzerine basılmamalı ve üzerinden taşıt geçirilmemelidir.

Çelik şerit metre ile uzunluk ölçümlerinde dikkat edilmesi gerekenler başlıca şunlardır:

• Ölçü tam olarak ölçülecek kenar üzerine yapılmalıdır.
• ÇŞM ölçme sırasında yeterli kuvvetle gerilmelidir.
• Ölçü sırasında ÇŞM yatay tutulmalıdır.
• Rüzgârlı havalarda rüzgârın etkisini azaltmak için ağır çekül kullanılmalıdır.
• Eğimli arazilerde ölçümler daima yukarıdan aşağıya doğru yapılmalıdır.
• Eğimli arazilerde iki iniş, düz arazilerde ise bir gidiş bir dönüş olacak şekilde toplamda en az 2 kez uzunluk ölçümü yapılmalıdır.
• Çekül sallantı halindeyken izdüşürülmemelidir.

Prizma, uygulamada dik açıların ve doğruların aplikasyonunda, herhangi bir noktadan belirli bir doğruya dik inmede, yine belirli bir doğru üzerindeki bir noktadan o doğruya dik çıkmada prizmalardan yararlanılır.

Prizmaların esası, prizmaya giren ışınla terk eden ışın arasında 100 grad (90 derece) bir sapmanın olmasıdır. Üçgen, dörtgen, beşgen, çift üçgen, çift dörtgen ve çift beşgen prizmalar mevcuttur. Uygulamada en fazla çift beşgen prizmalar tercih edilir. Çift beşgen prizmalar, İki beşgen prizmanın uygun konumda üst üste konulmasıyla oluşturulmuştur. Bu sistemde ışınların kesim noktası prizmaların ekseni üzerinde bulunduğundan ve görüntüler daha parlak olduğu için diğer prizmalara nazaran daha kullanışlıdır.

Herhangi bir arazi parçasının kâğıda veya bilgisayar ortamında çizilebilmesi için gerekli olan unsurların ölçülmesine detay alımı denir. Alım yaparken sadece ilgili detayı belirleyecek sayıda ölçü ile yetinilmez. Ölçülerin ve çizimin kontrolünün yapılabilmesini sağlayacak kadar fazla ölçü yapılmalıdır. Alım sırasında kullanılacak aletler ve ölçme yöntemi, ölçülecek arazinin büyüklüğüne ve istenilen hassasiyete bağlı olarak seçilir.

Taşınmaza ait mülkiyet veya irtifak hakkı sınırlarının, tapu plânındaki bilgi ve belgelerine uygun olarak zeminde işaretlenmesi ile bir mühendislik projesi verilerinin zemine işaretlenmesi işlemine aplikasyon denir. Parselin aplikasyon ölçü değerleri ile parsel sınır noktalarının sabit tesislere ve kontrol noktalarına bağlı olarak zeminde alınan röperli ölçülerini gösteren krokilere aplikasyon krokisi denir.

Ölçülmesi istenen bina, yol, sınır, kanal, nehir vb. detayların bir ölçekte çiziminin yapılabilmesi için gerekli tüm unsurlarının ölçülmesi işlemine detay ölçmeleri veya alım (röleve) denir.

Basit alım yöntemleri iki şekilde sınıflandırılmaktadır. Bunlar:

• Bağlama (Üçgenlere Ayırma) Yöntemi: En basit alım yöntemidir. Ölçme işleminde sadece çelik şerit metre, jalon ve çekül kullanılır. Yöntemin temel prensibi; Ölçülecek olan parselin uygun bir şekilde üçgenlere bölünmesi ve oluşan her bir üçgenin kenar uzunluklarının ayrı ayrı ölçülmesidir.

• Dik Koordinat Yöntemi: Dik bir koordinat sistemi (X ve Y eksenleri olmak üzere) kullanılarak gerçekleştirilir.

Jalonların Çekül Yardımıyla Düşeylenmesi

İlk olarak jalon, sehpa yardımıyla nokta üzerine göz kararı yaklaşık düşey olacak şekilde yerleştirilir. Daha sonra jalon sehpasının herhangi iki ayağının birleştiren doğrultuya dik olacak şekilde ve jalondan 1-2 m uzaklıkta durularak çekülün ipi ile jalon çakıştırılır. Bunun için jalon sehpasının iki ayağı sağa-sola hareket ettirilir. Daha sonra, jalonla durduğumuz noktadan geçen doğru ile bir dik açı oluşturacak şekilde yana geçilerek üçün ayak hareket ettirilerek çekülün ipi ile jalon çakıştırılır. Bu işlem birkaç kez tekrar edilerek jolon düşey konuma getirilir.

Prizma Yardımıyla Dik İnme

Herhangi bir C noktasının AB doğrusu üzerindeki dik ayağı noktası olan P noktasının belirlenmesi işidir. Dik inmek için prizmayı kullanan kişi göz kararı yaklaşık dik ayağı noktasına yakın bir yerde durarak prizmalarda A ve B noktalarında dikili jalonların görüntülerini görmeye çalışır. Öne veya arkaya doğru hareket edilerek bu iki jalon görüntüsü üst üste getirilir. Bu durumda çekülün yere değdiği nokta AB doğrusu üzerindedir. Çakışmayı bozmadan bu kez sağa veya sola doğru gidilerek prizmanın pencerelerinden çıplak gözle izlenen P noktasındaki jalon da bu iki görüntüye çakıştırılır. Bu sırada çekülün ipi hafifçe bırakılarak yerde iz yaptırılır. Bu nokta aranan dik ayağı noktasıdır.

Prizma Yardımıyla Dik Çıkma

Bir AB doğrusu üzerinde belirlenen bir C noktasından AB doğrusuna dik CP doğrusunun belirlenmesi işidir. Bunun için prizmayı kullanan kişi prizmanın çekülü C noktasını gösterecek şekilde durur. Bu durumda A ve B noktalarındaki jalonların prizmalardaki görüntüleri çakışıktır. Karşıda duran yardımcı elemana sağa veya sola hareket etmesi için işaret verilerek elinde tuttuğu jalonun pencereden görülen görüntüsünün de prizmadaki görüntülerle çakışması sağlanır. Tam çakışma durumunda yardımcıya işaret verilerek o noktanın (P) jalonla işaretlenmesi istenir. İşaretlenen noktayı C noktasına birleştiren doğru AB doğrusuna diktir.

Ölçme işine başlamadan önce, ölçülecek yer gezilerek bir ön inceleme yapılır ve ölçülecek detaylar ile ölçü düzenini göstermek amacıyla bir ölçü krokisi çizilir. Ölçü krokisi için genellikle 297x420mm. boyutlu kâğıt kullanılır. Çizim kurşun kalemle yapılır. Yazı ve rakamların gayet okunaklı olmasına özen gösterilir.

Ölçü krokilerinin düzenlenmesinde dikkat edilmesi gerekenler başlıca şunlardır:

• Ölçü yapılan her nokta krokide de gösterilmelidir.
• Ölçü doğrusunun başlangıcına 0.00 yazılmalıdır. Son ölçünün altı çift taraflı çizgi ile belirtilmelidir.
• Zeminde çivi, kazık, boru vb. tesislerle belirlenmiş ölçü noktaları krokide özel işaretlerle belirtilmelidir.
• Dik ayak uzunlukları ölçü doğrusuna dik olacak şekilde uygun tarafına yazılmalıdır.
• Cephe ölçüleri ait oldukları kenara paralel olarak yazılmalıdır.
• Binalar ve parsel sınırları sürekli çizgi ile, ölçü doğruları ve dikler kesikli çizgi ile gösterilmelidir.
• Arazideki eğri sınırlar, ölçeğe göre onu belirtebilecek sayı ve sıklıktaki noktalar ölçülerek gösterilmelidir.
• Binaların dik olup olmamasına bakılmaksızın bütün bina köşe noktalarının ölçülmesi gereklidir. Yapı cinsi ve kat adedi de yazılmalıdır.
• Nehir, dere, kanal, göl, dere, vb. kıyı sınırları ve şevleri ölçülüp belirlenerek akış yönleri gösterilmelidir.
• Krokinin sol üst köşesine ait olduğu yerin adı ve kroki numarası, alt kesimine krokinin düzenlendiği tarih ve düzenleyenin adı soyadı, sağ üst köşesine kuzey doğrultusu ve yaklaşık ölçek yazılmalıdır.
• Yol ve mevki isimleri yazılmalıdır. Ölçüler cm cinsinden gösterilmelidir.    

Kaynakça: GTÜ Temel Ölçme Bilgisi Dersi – Ders Notları